Incantadas

Στα 1492, 31 Μαρτίου , ο βασιλιάς της Ισπανίας Φερδινάνδος και η βασίλισσα Ισαβέλλα υπέγραψαν το διάταγμα που εξόριζε τους Εβραίους κατοίκους της Ιβηρικής χερσονήσου, κατά μίμηση των Εγγλέζων που εγκαινίασαν αυτήν την πρακτική στα 1290. Το μεγάλο κύμα εκπατρισμών Εβραίων που ακολούθησε στη δυτική Ευρώπη, είχε σαν αποτέλεσμα να αδειάσουν οι περιοχές της Σικελίας, της Σαρδηνίας, της Ναβάρας, της Νάπολης και της Προβηγκίας που ήταν μέχρι τότε οι τόποι διαμονής τους. Όλοι αυτοί οι πληθυσμοί κατευθύνθηκαν στην Οθωμανική επικράτεια , που τους δέχτηκε και τους εγκατέστησε στα εδάφη της. Στην πραγματικότητα επρόκειτο για ένα μόνο επεισόδιο της σύγκρουσης του καθολικισμού με το Ισλάμ, η οποία κορυφώθηκε το 16ο αι. , και μάλιστα διέθετε και χαρακτηριστικά παγκόσμιας σύρραξης.
Το μεγαλύτερο τμήμα αυτών των "περιπλανώμενων Ιουδαίων" έφτασε και εγκαταστάθηκε στη Θεσσαλονίκη, όπου προυπήρχε εβραϊκή κοινότητα μαρτυρημένη τουλάχιστον από τα χρόνια των Αποστόλων. Στα 1520 ήδη ο μισός πληθυσμός της πόλης ήταν Σεφαραδίτικος (ονομάστηκαν από την Sepharadh, περιοχή της Ισπανίας όπου ήταν εγκατεστημένοι πριν το διωγμό) , ενώ οι Χριστιανοί λιγότεροι από το ένα τέταρτο. Αυτό μοιάζει να είναι και το σημείο όπου συνέβη η τομή με το βυζαντινό παρελθόν της πόλης, σε αντίθεση με την Κωνσταντινούπολη που κατοικούνταν, παρά την άλωση, κυρίως από Χριστιανούς. Οι νεοφερμένοι αποτέλεσαν την παραγωγική ραχοκοκαλιά της Θεσσαλονίκης, η οποία άρχισε πάλι να ακμάζει. Στέριωσαν και πλούτισαν και έγιναν παράγοντες πολιτικής και πολιτισμού και παράδοσης. .  Κατάφεραν να κυριαρχίσουν  στις εμπορικές συναλλαγές αφήνοντας στους Μουσουλμάνους επικυρίαρχους, που δεν χαμπάριαζαν από πρώιμο καπιταλισμό, την πολυτέλεια να ασχολούνται με την κρατική μηχανή και να θεραπεύουν τη θρησκεία τους. Μαζί τους είχαν φέρει -όπως όλοι οι πρόσφυγες- θρησκεία και γλώσσα, τα καστιλλιάνικα. Οι συναγωγές , που καταστράφηκαν μόλις το 1917 στη μεγάλη πυρκαγιά της Θεσσαλονίκης, είχαν τα ονόματα των τόπων προέλευσής : Ispanya, Cecilian, Lizbon, Otranto, Aragon,Katalan. Τα οικογενειακά ονόματα ( Ναβάρο, Κουένκα, Αλγκάβα) πρόδιδαν τους τόπους καταγωγής, όπως και τα φαγητά και τα παιχνίδια και τα τραγούδια.
 
 Οι εβραϊκές γειτονιές της Θεσσαλονίκης ήταν πολλές και ασφυκτικά χτισμένες, καταλαμβάνοντας το κέντρο της πόλης από το παραλιακό τείχος μέχρι την βυζαντινή Μέση Οδό (σημερινή Εγνατία), με τους Μουσουλμάνους να κατοικούν στα "μπαΐρια" ( την Άνω Πόλη, ή Ακρόπολη ή Καφέ Κουλέ όπου οι συνθήκες υγιεινής ήταν σαφώς καλύτερες) και τους Χριστιανούς να "σπρώχνονται" προς τις ακρινές intra muros γειτονιές, τον Άγιο Μηνά και το Ιπποδρόμιο. Μια τέτοια εβραϊκή γειτονιά, η βορειότερη, ήταν η Rogos. Εκτείνονταν από την Παναγία Χαλκέων (Κόκκινη Εκκλησία) ώς την περιοχή των τούρκικων λουτρών "Ο Παράδεισος" και τη ρωμαϊκή "εξέδρα" για τους επίσημους της οποίας τα απομεινάρια βλέπουμε σήμερα εκεί μπροστά. Καταλάμβανε δηλαδή τη βόρεια όχθη της Εγνατίας μέχρι περίπου τα όρια του ρωμαϊκού forum που έτσι κι αλλιώς ήταν καταχωμένο από τα χρόνια του Θεοδόσιου του Β΄.

Στη συνοικία αυτή υπήρχε, ενσωματωμένο στο σπίτι του πλούσιου εβραίου υφασματέμπορου Λιάτσι Αρδίτη , ό,τι είχε απομείνει από τη "Στοά των Ειδώλων", το μνημείο δηλαδή που είχαν ανεγείρει οι Ρωμαίοι περίπου το 2ο αι. για να στολίσουν την νότια είσοδο στο forum , από τη μεριά δηλαδή της σημερινής Εγνατίας.
Η μνημειακή αυτή είσοδος αυτή αποτελούνταν από κιονοστοιχία με τέσσερις πεσσούς, διακοσμημένους αμφίπλευρα με ανάγλυφες ολόσωμες μυθολογικές μορφές, σε φυσικό μέγεθος. Μια νεανική μορφή Διονύσου, την Αριάδνη στεφανωμένη με φύλλα κληματαριάς, τη Λήδα σε αιώνιο σύμπλεγμα με τον κύκνο, τον Γανυμήδη σε  -αδιανόητο για τη Θεσσαλονίκη του Άνθιμου- σύμπλεγμα με τον αετό, την Αύρα με αέρινο χιτώνα, τη μορφή του Διόσκουρου και της Φρύνης, της Μαινάδας. Σύνολο δηλαδή που παρέπεμπε στη λατρεία του Διονύσου. Αυτές οι μορφές ήταν τα "Είδωλα" για τους Χριστιανούς. Για τους Σεφαραδίτες γείτονες πάλι ήταν οι "Incantadas", οι Μαγεμένες.
Το 1753 ο βρετανός ζωγράφος Stuart μαζί με τον αρχιτέκτονα Revett επισκέφθηκαν το σπίτι, όπου βρίσκονταν τα «είδωλα», με τη μεσολάβηση του βρετανού προξένου. Τη σκηνή αποθανάτισε ο Stuart σε χαρακτικό το οποίο έχει επιχρωματιστεί.
Τα ανάγλυφα αφαίρεσε ο παλαιογράφος Εμμανουήλ Μίλερ και τα μετέφερε στη Γαλλία το 1864. Είχε ακολουθήσει τη συνηθισμένη πρακτική της δωροδοκίας των Οθωμανικών αρχών για εξασφαλίσει τη σχετική άδεια.
Μέχρι και τη μεγάλη πυρκαγιά του 1917 στην περιοχή δίπλα από τα Λουτρά Παράδεισος, στο ύψος της Εγνατίας, τα κατάλοιπα αυτής της κιονοστοιχίας βρίσκονταν στην αυλή ενός σπιτιού. Η τελευταία αυτόπτης μάρτυρας των "Μαγεμένων" , η Ζεντίλ Κοέν, ήταν ήδη ογδοντάχρονη στα 1939 όταν αφηγήθηκε στην εφημερίδα "Μακεδονία" το τελευταίο κομμάτι της ιστορίας των Incantadas και την πώληση του σπιτιού σε έναν άλλο υφασματέμπορο, τον Μωύς Μπενβενίστε. Το σπίτι του πλούσιου εμπόρου και οι τελευταίες μνήμες από τις "Μαγεμένες" χάθηκαν στην πυρκαγιά του '17 μαζί με την φυσιογνωμία του ιστορικού κέντρου μιας πόλης που ιδρύθηκε ως ελληνική, έγινε ρωμαϊκή, βυζαντινή και οθωμανική. Για να καταλήξει στις αρχές του περασμένου αιώνα ως "νέα χώρα", τόπος άφιξης χωροφυλάκων από την παλιά Ελλάδα , χώρος υποδοχής προσφύγων από την Ανατολία και -τώρα στα κοντά- αρένα για μακεδονικά συλλαλητήρια. Στο ενδιάμεσο η εβραϊκή κοινότητα της πόλης εξοντώθηκε από τους Ναζί, οι περιουσίες των Εβραίων Σαλονικιών διαμοιράστηκαν από τους συμπολίτες τους και η μνήμη ξεριζώθηκε μαζί με το αχανές νεκροταφείο που χρησίμευσε ως campus του Αριστοτέλειου.

Σήμερα οι Μαγεμένες βρίσκονται στο μουσείο του Λούβρου, με τους αριθμούς 1391 -1401. Μερικοί τις ονομάζουν - κομμάτι συμπλεγματικά- "Καρυάτιδες της Θεσσαλονίκης".
Και για εμάς, τους σημερινούς Σαλονικιούς, τι απομένει από όλα αυτά ;  Μια ανάγκη που έρχεται ξανά και ξανά. Ας μετρήσω.
Το πατρικό σπίτι, διακόσια μέτρα από τη φευγάτη σκιά των Μαγεμένων. Ασπρόμαυρα  οικογενειακά ενσταντανέ  από τους πλανόδιους με τα τρίποδα του ΄60, μπροστά στην είσοδο των γυναικών για τα λουτρά. Το επάνω από την Εγνατία κομμάτι της πλατείας Αριστοτέλους που ήταν τότε η Rogos, πλατεία Σαχάρας για τον πατέρα , τώρα  Δικαστηρίων, σημείο για το  πρώτο εφηβικού ραντεβού. Τα αυγά "καμινάδας" που έβλεπα μικρό παιδί στην Αγορά Μοδιάνο και  η μοναδική Εβραία συμμαθήτρια στο 43ο Δημοτικό (σήμερα Μουσείο Μακεδονικού Αγώνα) που εξαιρούνταν από το μάθημα των θρησκευτικών, η στοά Χίρς και οι τελευταίες ταμπέλες στα Λαδάδικα, προτού γίνουν σκηνικό life style. Κι ακόμη, τα arodeadikos de merejena, κεφτεδάκια τυλιγμένα σε τηγανιτές μελιτζάνες κι όλα μαζί φουρνισμένα σε πικάντικη ντοματάδα. Φαγάκι καλοκαιρινό και ταυτόχρονα homage στο σεφαραδίτικο παρελθόν της πόλης.
Ελάχιστα σπαράγματα μνήμης από δεύτερο χέρι, οι διηγήσεις του πατέρα για τους Εβραίους της Σαλονίκης που ζούσαν  και εργάζονταν προπολεμικά δίπλα-δίπλα με τους Χριστιανούς. Λίγες νότες από το  ιδίωμά τους, τα Λαντίνο, με κωμική συμπάθεια στη φωνή , που ακούω ακόμη καθαρά:
-Αντιό, άντε και σύ! Πότε κι εσύ; όταν ο γείτονας Χριστιανός τους πληροφορούσε ότι  πέθανε κάποιος άλλος  Χριστιανός μαγαζάτορας.
Εικόνες προφορικής μνήμης από το κοπάδι των Εβραίων που διέσχιζε σιωπηλό και υποταγμένο την Εγνατία μέσα στην Κατοχή, ηλικιωμένες, σεβάσμιες  κυράδες με  μακριές γούνες και τις βαλίτσες στο χέρι, μωρά, οικογένειες... Ο πατέρας έλεγε ότι φώναζε και τραβούσε από το χέρι γνωστά του, συνομήλικα Εβραιόπουλα, να βγούν απ΄τη γραμμή, να σωθούν, κι αυτά δεν ήθελαν...
Και τέλος, από τα διαβάσματα, η χαμένη Madresica del Aqua, η Μανούλα του Νερού, στη θέση όπου χτίστηκε το Ολύμπιον της Αριστοτέλους και η  επίσης χαμένη μετά την πυρκαγιά, οδός Χαχάμ Ματαλών, η σημερινή Βασιλέως Ηρακλείου. Όπου το σχετικό τραγουδάκι:

La kalega de Matalon
la fago yo skalera.
Para suvir y abachar,
Kαrolina,
dare mi vida entera.

Την οδό του Ματαλών
θα την κάνω σκάλα.
Για να ανέβω και να κατέβω
Καρολίνα
δίνω και τη ζωή μου.