Ποιοι είναι οι αφέντες των λέξεων;

`

Ο Paulo Freire (Recife, Βραζιλία 1921 – São Paulo, Βραζιλία 1997) παιδαγωγός και θεωρητικός της εκπαίδευσης, με τεράστια επιρροή στην παιδαγωγική σκέψη και την πρακτική του ύστερου 20ου αι.
Μίλησε για την απελευθερωτική διάσταση της εκπαίδευσης και την αξία της στη διαδικασία του κοινωνικού μετασχηματισμού.
Κεντρική έννοια της εργασίας του ο εξανθρωπισμός vs στον απανθρωπισμό που επιβάλλει η εξουσία στους λιγότερο προνομιούχους του κόσμου τούτου.
Σταθερός υποστηρικτής αυτών που τολμούν να διδάσκουν συνδέοντας την πολιτική πράξη με την εκπαιδευτική . ( Freiere P.,Teachers as cultural workers - letters to those who dare teach, 1998. Υπάρχει και ελληνική έκδοση)
Συνοψίζει, σε δυο κουβέντες, την αφετηρία της άποψής του : Πρώτα μαθαίνουμε να διαβάζουμε τον κόσμο(world), στην έκταση και το βαθμό που μπορούμε, και μετά μαθαίνουμε να διαβάζουμε τη λέξη (word).Και βέβαια ο βαθμός κατανόησης του κόσμου γύρω μας δεν εξαρτάται μόνο από το το βιολογικό "προικιό" που διαθέτουμε αλλά, κυρίως,από το είδος της εκπαίδευσης που λαβαίνουμε μέσα και έξω από το σχολείο.
Με τη λεπτή διαφορά ότι - αντίθετα με ότι πιστεύουν οι περισσότεροι- η γνώση δεν είναι κάτι ουδέτερο και "ανώτερο", έξω από την κοινωνία και την ιστορία. Αντίθετα, προσδιορίζεται με πολύ συγκεκριμένο τρόπο , από εκείνους που τη διαδίδουν και από εκείνους που αυτή η γνώση εξυπηρετεί.
Το ζητούμενο λοιπόν είναι να γίνουν τα παιδιά κριτικοί αναγνώστες της πραγματικότητας και να μπορούν να "αποκωδικοποιούν" τον κόσμο θέτοντας ερωτήματα για το νόημα, τις προθέσεις και τις επιδιώξεις των δικών τους πράξεων αλλά και των πράξεων των άλλων ανθρώπων.

Ο Νόαμ Τσόμσκι, στο ωραίο βιβλίο του "On Μiseducation" ( Καστανιώτης, 2002) - "Περί κακής εκπαιδεύσεως" θα μπορούσε να το καταλάβει κανείς- γράφει ότι όσο λιγότερο δημοκρατικό είναι ένα σχολείο τόσο πιο αναγκαίο είναι γι αυτό να διδάσκει δημοκρατικά ιδεώδη. Και εννοεί βεβαίως ότι η δημοκρατία δεν μπορεί να είναι αντικείμενο ακαδημαϊκής διδασκαλίας αλλά βιωμένο, αληθινό γεγονός. Έτσι συνδέει το περιεχόμενο της λέξης διανοούμενος με την αλήθεια που κάθε εκπαιδευτικός είναι διατεθειμένος να πει σε όσους τον ακούν.
Εξάλλου, "δεν υπάρχει αληθινός λόγος που να μην είναι συγχρόνως μία πράξη. Το να πεις ένα σωστό λόγο ισοδυναμεί με το να μετασχηματίζεις τον κόσμο." ( Paulo Freire, Η αγωγή του καταπιεζόμενου , 1970, Εκδόσεις Ράππα 1977 ) Το αίτημα για τη διδασκαλία της αλήθειας συναρτάται με το αίτημα για μια συνολική, συνεκτική κατανόηση της πολυπλοκότητας του κόσμου καθώς και με την αποκατάσταση της δημοκρατικής λειτουργίας των σχολείων με τη βοήθεια της έμπρακτης εφαρμογής δημοκρατικών διαδικασιών στην εκπαιδευτική δομή και πράξη.
'Ενα δημοκρατικό σχολείο απορρίπτει την επιλεκτική θεώρηση του νοήματος και της γνώσης. Κι αυτό γιατί αναγνωρίζει ότι οι λέξεις και η χρήση τους δεν σχηματίζονται σε κοινωνικό κενό, αλλά είναι φορείς εξουσίας:

(...) Όσο για την πρόταση που του έγινε να μείνει στο χωριό ως καθηγητής, θα τη δεχόταν, φτάνει να τον άφηναν να διδάξει γραφή και ανάγνωση από την αρχή ως το τέλος, δηλαδή να τον άφηναν να διδάξει στους μαθητές του ποιοι είναι οι αφέντες των λέξεων και τι θέλουν.
Τα παιδιά τον καλοδέχτηκαν, προπάντων επειδή δίδασκε σ' αυτά πράγματα που διαισθάνονταν ότι ήταν χρήσιμα. Παραδείγματος χάρη, ποιος είναι ο ιδιοκτήτης της λέξης σταλακτίτης ή της λέξης αυτοσχεδιασμός ή της λέξης επιθυμία ή της λέξης μνήμη ή της λέξης ελπίδα."Τις σημαντικές λέξεις πρέπει πάντα να τις στερείς από κάποιον για να τις μοιράσεις στους ανθρώπους", έλεγε ο δάσκαλος Δαμίθις.
Με τον καιρό, αφού κατάλαβαν ποιοι ήταν οι αφέντες των λέξεων και κατά συνέπεια έμαθαν να διαβάζουν, τα μαθήματα έγιναν πιο ρουτιάρικα, αλλά ποτέ τόσο ώστε τα κορίτσια και τα αγόρια της Βιβιάνα να μην εκτιμούν το Δαμίθις ως μέντορά τους και να μη συζητούν μαζί του ακόμα και τα πιο μυστικά τους όνειρα, προπάντων αν τα όνειρά τους τους τρόμαζαν. ( Ο άρχοντας των μπονσάι, Manuel Vázquez Montalbán, Μεταίχμιο, 2003)



Ο Manuel Vázquez Montalbán γεννήθηκε στη Βαρκελώνη το 1939. Έγραψε για τον έρωτα και για το θάνατο, για τα φαγιά και τους μετανάστες, για τα αστυνομικά μυθιστορήματα,τους Ζαπατίστας, τη Βαρκελώνη, για την τέχνη και την πολιτική. Έγραψε και ένα μικρό διαμάντι, τον "Άρχοντα των μπονσάι", για τα παιδιά (;)
Στο βιβλιαράκι αυτό συνοψίζεται η σχέση της εξουσίας με την εκπαίδευση και των εξουσιαστών με τους εξουσιαζόμενους. Δικαιώνει την άποψη του Φρέιρε που πίστευε ότι ο δάσκαλος είναι πολιτικός αλλά μπορεί να είναι και καλλιτέχνης.
Πάρτε το για τα δεκάχρονά σας ή τα δωδεκάχρονα. Διαβάστε το κι εσείς όμως. Ίσως να νιώσετε λίγη από τη συγκίνηση που νιώσαμε κι εμείς ένα καλοκαίρι, πριν δυο χρόνια σαν το έπαιξαν τα παιδιά της τελευταίας τάξης. Ένα δώρο αποχαιρετισμού, που τους κάναμε στο κατώφλι της εφηβείας. Ένα δώρο υποσχετικό που δεχτήκαμε από τα παιδιά κι εμείς, στο "μεσοστράτι πάνω της ζωής μας".
Ο Montalbán πέθανε στο αεροδρόμιο της Μπανγκόκ το 2003, στη διάρκεια ενός ακόμη ταξιδιού. Η είδηση του θανάτου του μου προξένησε λιγότερο λύπη και περισσότερο τη βεβαιότητα ότι ταίριαζε τόσο με τη ζωή του όσο λίγων ανθρώπων οι θάνατοι. Πάντα πίστευα για το Montalban ότι ήταν , όπως και ο Freire- ένας vagabond of the obvious- ένας περιπλανώμενος στην αναζήτηση του προφανούς.